Świadkowie polskiego losu

Muzeum Łazienki Królewskie zaprasza na wystawę „Blask orderów w 100-lecie odzyskania niepodległości".

100. rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości jest okazją do prezentacji niezwykłej wystawy przygotowanej przez Muzeum Łazienki Królewskie. Ekspozycja „Blask orderów w 100-lecie odzyskania niepodległości" jest wyjątkowa ze wszech miar. Gromadzi około 1000 zabytków z wielu muzeów polskich i zagranicznych, m.in. z Drezna, Paryża, Brukseli i Londynu. Jest pierwszą przekrojową prezentacją historii polskich orderów i odznaczeń począwszy od początku XVIII wieku, kiedy to August II wprowadził Order Orła Białego, aż do czasów współczesnych.

Ordery i odznaczenia kojarzone są głównie z wiadomościami telewizyjnymi, wizytami międzynarodowymi lub filmami historycznymi, ewentualnie ze starymi portretami w muzeach i galeriach. Tymczasem historia orderów i odznaczeń jest fascynującą opowieścią o walce o niepodległość, męstwie i odwadze, o ludziach, którzy swoimi zdolnościami, zaletami charakteru i zaangażowaniem budowali prestiż i znaczenie państwa, a także świadectwem kunsztu twórców opraw pięknych i drogocennych klejnotów.

Ordery łączą się nierozerwalnie z pojęciem niepodległości i suwerenności, są ściśle splecione z symboliką państwa. Ordery i odznaczenia są najwyższą formą nagrody, jaką można otrzymać od swojej ojczyzny. Ich historia jest opowieścią o państwie i narodzie, świadectwem polityki historycznej, aspiracji i dążeń Polaków w stosunkach wewnętrznych i na arenie międzynarodowej.

Znaki zakonne

Historia orderów zaczyna się w średniowiecznych zakonach rycerskich. Słowo to wywodzi się od łacińskiego „ordo", oznaczającego regułę lub zakon. Zgromadzenia zakonne, w tym te rycerskie, wyróżniały się jednolitym strojem i odznakami, posiadały swoją regułę oraz ściśle określoną hierarchię – na czele każdego z nich stał Wielki Mistrz oraz Kapituła. Emblematy członkowskie, czyli odznaki orderowe, ze względu na religijny charakter organizacji, miały formę krzyża. Pierwsze ordery świeckie ustanawiali panujący, a kawalerami byli członkowie rodziny, zwolennicy i najwyżsi dostojnicy. Niewielka liczba osób uhonorowanych wytwarzała dodatkową więź między członkami stowarzyszenia orderowego, ponieważ jego posiadanie oznaczało prestiż i potwierdzenie zaufania władcy. Należy nadmienić, że współcześnie, gdy słyszymy słowo „order", mylnie interpretujemy go jedynie jako odznakę, tymczasem order to rodzaj instytucji, którą tworzą wszyscy jego kawalerowie. W dzisiejszej Polsce na czele orderu stoi Kapituła i Wielki Mistrz, którą to funkcję pełni obecnie każdy kolejny urzędujący prezydent.

Termin „odznaczenie" należy rozumieć dwojako: to wszystkie wyróżnienia od władz i instytucji państwowych oraz wszystkie znaki zaszczytne niższego rzędu niż ordery, a więc krzyże, medale, gwiazdy itp. Odznaczenia stoją niżej w hierarchii starszeństwa, nie mają kapituły, zasady ich nadawania są prostsze i mniej rygorystyczne, przeważnie mają kształt krzyży lub medali.

Zaczęło się w Tykocinie

Ordery i odznaczenia należały i należą do prerogatyw głowy państwa: księcia, króla, prezydenta itp. W Polsce ordery z powodu egalitarnego nastawienia szlachty pojawiły się późno, dopiero na początku XVIII wieku. Pierwszy polski order – Order Orła Białego, do dzisiaj najwyższe polskie odznaczenie, wprowadził August II. Dokładna data jego ustanowienia nie jest znana. Według przekazów pierwsze nadania pochodzą z 1702 r., natomiast pierwsi Polacy zostali nimi wyróżnieni w Tykocinie w 1705 r. Początkowo odznaki orderowe Orderu Orła Białego wykonywano z kruszców i zdobiono szlachetnymi kamieniami, aby podkreślić ich wyjątkowy charakter. Odznaki kawalerskie miały dewizę „Pro Fide Rege et Lege" (Za wiarę, króla i prawo), natomiast noszone przez króla „Pro Fide Grege et Lege" (Za wiarę, naród i prawo).

W czasach panowania króla Stanisława Augusta odznaki stały się prostsze i mniej kosztowne, władca ustanowił ponadto drugi order – Order Świętego Stanisława, a pod koniec panowania dla uhonorowania walczących o zrzucenie zależności od Katarzyny II, Order Wojskowy, późniejszy Order Virtuti Militari. Polskie ordery zostały restytuowane w czasach Księstwa Warszawskiego, a szczególna rola przypadła Orderowi Wojskowemu Księstwa Warszawskiego (Virtuti Militari) nadawanemu za męstwo walczącym u boku Napoleona żołnierzom armii Księstwa Warszawskiego. W 1809 r. Krzyżem Wielkim Orderu Wojskowego Księstwa Warszawskiego został uhonorowany książę Józef Poniatowski, minister wojny i Naczelny Wódz (jeden z dwóch Polaków, obok marszałka Józefa Piłsudskiego, odznaczonych najwyższą klasą Orderu).

W okresie Królestwa Polskiego zwierzchnikiem polskich orderów został car rosyjski, a zarazem król polski, który stopniowo zaczął nagradzać coraz więcej Rosjan oraz dostosowywać zasady nadawania do panujących w Rosji. Po klęsce powstania listopadowego Mikołaj I, chcąc upokorzyć polskie społeczeństwo, postanowił zniszczyć prestiż polskich znaków zaszczytnych i włączył je do systemu odznaczeń rosyjskich oraz zaczął nadawać order Virtuti Militari za stłumienie powstania. Polskie ordery przestały istnieć na 90 lat.

Stulecie odrodzonych odznaczeń

Odrodziły się dopiero po odzyskaniu niepodległości 11 listopada 1918 r. Pierwszym wznowionym orderem, zatwierdzonym przez Sejm 1 sierpnia 1919 r., był Order Wojskowy „Virtuti Militari", nadawany za czyny wybitnego męstwa i odwagi dokonane w boju i połączone z poświęceniem dla dobra Ojczyzny, który w 1933 r. zmienił nazwę na Order Wojenny Virtuti Militari.

4 lutego 1921 r. Sejm restytuował Order Orła Białego jako najwyższe wyróżnienie oraz ustanowił Order Odrodzenia Polski, który przejął barwy wstęgi Orderu Świętego Stanisława. Wybuch II wojny światowej oraz zajęcie ziem polskich przez Niemcy i Rosję Sowiecką spowodowały, że prezydent i rząd polski zostali zmuszeni do kontynuowania działalności na obczyźnie, początkowo we Francji, a od czerwca 1940 r. w Londynie. Ordery Virtuti Militari, Krzyże Walecznych i inne odznaczenia nadawane były zarówno żołnierzom Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, jak i żołnierzom armii podziemnej w kraju, szczególnie za bohaterstwo w czasie powstania warszawskiego. Po wojnie Order Orła Białego pozostał jednym z symboli ciągłości Rzeczypospolitej.

W kwietniu 1943 r. Związek Sowiecki zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem polskim, a na terenach Rosji Sowieckiej pod auspicjami Związku Patriotów Polskich rozpoczęto formowanie polskiej 1. Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki, która pierwszą krwawą bitwę stoczyła 12–13 października 1943 r. pod Lenino. Po walce gen. Zygmunt Berling nadał żołnierzom Krzyże Virtuti Militari i Krzyże Walecznych, chociaż Order Wojenny Virtuti Militari i Krzyże Walecznych nadawały przez całą wojnę legalne władze polskie w Londynie, zarówno za walkę prowadzoną w kraju, jak i za granicą. Uzurpatorskie przejęcie części odznaczeń II Rzeczypospolitej miało legitymizować nowe władze jako kontynuatora państwa polskiego. Spowodowało to początek dualizmu odznaczeniowego, który trwał przez prawie pół wieku: z jednej strony ordery i odznaczenia II Rzeczypospolitej nadawane były przez cały okres wojny przez prawowite władze polskie w Londynie, z drugiej strony władze komunistyczne rozpoczęły wręczanie części z nich o zmienionym wyglądzie (Order Virtuti Militari, Order Odrodzenia Polski, Krzyż Walecznych i Krzyż Zasługi).

Ordery Orła Białego i Virtuti Militari są świadectwem ciągłości historycznej, a poprzez zmieniające się odznaki orderowe i okoliczności ich nadawania można prześledzić skomplikowane dzieje Polski: walki o niepodległość i czas zaborów, odzyskanie niepodległości, dualizm zapoczątkowany w czasie II wojny światowej: władz polskich na uchodźstwie i rządu komunistycznego w kraju oraz zjednoczenie, którego symbolem było uroczyste przekazanie insygniów Wielkiego Mistrza Orderu Orła Białego i Orderu Odrodzenia Polski przez ostatniego prezydenta RP na uchodźstwie, Ryszarda Kaczorowskiego, pierwszemu wybranemu w wyborach powszechnych prezydentowi III RP, Lechowi Wałęsie.

Formalnie dopiero ustawa o orderach i odznaczeniach z 16 października 1992 r. zakończyła trwający dualizm i wprowadziła nowy porządek orderowy oparty na zasadach funkcjonujących w II Rzeczypospolitej. Potwierdziła Order Orła Białego jako najwyższy order Rzeczypospolitej, powróciła do nazwy Orderu Wojennego Virtuti Militari, przywróciła odznakom orderowym przedwojenny wygląd oraz Kapituły Orderów.

Wyjątkowe autentyki

Muzeum Łazienki Królewskie jako rezydencja króla Stanisława Augusta, twórcy Orderu Świętego Stanisława i Orderu Virtuti Militari, jest miejscem szczególnie predestynowanym do ukazania historii polskich orderów i odznaczeń.

Jest ona prezentowana w trzech zabytkowych obiektach Łazienek Królewskich. W pałacu Na Wyspie zwiedzający zobaczą drogocenne, wysadzane klejnotami, krzyże orderowe i gwiazdy Orderu Orła Białego należące do królów polskich z dynastii saskiej: Augusta II i Augusta III, pochodzące z Państwowych Zbiorów Sztuki w Dreźnie.

W Pałacu Myślewickim ujrzymy najstarsze obiekty pochodzące z XVIII i XIX w., m.in. ozdabiane diamentami krzyże kawalerów Orderu Orła Białego i przepiękne, kunsztownie haftowane gwiazdy orderowe, które przyszywano na lewej piersi. Ponadto wystawione zostaną tam pierwsze odznaki orderowe i akt ustanawiający Order Świętego Stanisława, a także jedyny autentyczny, zachowany w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, strój orderowy Orderu Świętego Stanisława.

W Pałacu Myślewickim ujrzymy również złote i srebrne medale z napisem „Virtuti Militari" nadawane za bitwę pod Zieleńcami i złotą obrączkę „Ojczyzna Obrońcy Swemu", którą Tadeusz Kościuszko, naczelnik insurekcji, wręczył w 1794 r. późniejszemu generałowi Józefowi Chłopickiemu. Wśród zabytków XIX-wiecznych niewątpliwymi „perełkami" są Order Orła Białego Józefa Wybickiego – twórcy Mazurka Dąbrowskiego – oraz odznaczenia ministra wojny i naczelnego wodza armii Księstwa Warszawskiego, księcia Józefa Poniatowskiego, Krzyże Komandorskie Orderu Wojskowego Księstwa Warszawskiego, którymi zostali odznaczeni gen. Józef Chłopicki i gen. Jan Henryk Dąbrowski. Uwagę widzów powinny zwrócić cenne, wykonane przez najlepszych ówczesnych jubilerów polskich i francuskich krzyże i gwiazdy polskich orderów, a także krzyże z napisem „Virtuti Militari", które z dumą nosili na piersi żołnierze Księstwa Warszawskiego.

Z kolei w Podchorążówce odwiedzający wystawę znajdą ordery i odznaczenia z XX i XXI wieku. Odzyskanie niepodległości 11 listopada 1918 r. sprawiło, że konieczne stało się odbudowanie polskiego systemu odznaczeniowego. W gablotach zobaczymy pierwsze egzemplarze Krzyży Orderu Wojskowego Virtuti Militari i Krzyża Walecznych, wśród nich Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari z numerem „1", którym marszałek Józef Piłsudski odznaczył miasto Lwów, krzyże i medale po polskich mężach stanu, współtwórcach niepodległej Polski, bohaterach wojny polsko-sowieckiej z 1920 r. i II wojny światowej, artystach i sportowcach. Wśród odznaczeń nadawanych przez prezydenta RP na uchodźstwie i naczelnego wodza znajdą się również egzemplarze użyczone przez Instytut Polski i Muzeum gen. Władysława Sikorskiego w Londynie, niepokazywane dotąd w kraju.

W tej części ekspozycji znajdziemy ordery i odznaczenia nadawane w II Rzeczypospolitej i na uchodźstwie, między innymi Krzyż Pamiątkowy Monte Cassino nr 1 gen. Władysława Andersa ze zbiorów na Jasnej Górze, a także ordery i odznaczenia Polski Ludowej, zarówno te ustanowione w Polsce Ludowej, jak i zawłaszczone przez władze komunistyczne oraz wszystkie ordery i odznaczenia III Rzeczypospolitej.

Niewątpliwie niezwykłym eksponatem jest Order Orła Białego, nadany późniejszemu świętemu, papieżowi Janowi Pawłowi II. Prezentację polskich orderów i odznaczeń zamyka Medal Stulecia Odzyskanej Niepodległości ustanowiony 15 czerwca 2018 r.

Obcokrajowcy nam, 
my im

Ordery i odznaczenia są również elementem polityki zagranicznej, nagrodą dla przedstawicieli innych państw za zasługi dla Rzeczypospolitej. Stąd na wystawie znajdą się zarówno odznaczenia polskie nadawane obywatelom innych państw, np. marszałkowi Ferdynandowi Fochowi czy marszałkowi Philippe'owi Pétainowi, jak też przykłady odznaczeń zagranicznych, którymi zostali uhonorowani Polacy. Obok odznak orderowych na wystawie znajdą się portrety odznaczonych, elementy strojów orderowych, mundury wojskowe, dyplomy, legitymacje, zdjęcia oraz filmy. Zwiedzający mają również możliwość zapoznania się ze sposobami noszenia odznak zaszczytnych na mundurach i strojach cywilnych.

Wystawie towarzyszyć będzie bogaty program edukacyjny. ©℗

—Izabela Prokopczuk-
Runowska (MWP), 
 kurator wystawy „Blask orderów"