Dzieje wyjątkowej rezydencji

Królewska posiadłość i jej losy są ściśle splecione z historią państwa polskiego.

Historia Łazienek Królewskich sięga średniowiecza, gdy w 1262 roku jazdowska posiadłość książąt mazowieckich została zniszczona przez najeźdźców. Datę tę upamiętnia kolumna usytuowana na skarpie od strony Alei Ujazdowskich. To właśnie w tym miejscu na Jazdowie w Warszawie swe rezydencje miały królowa Bona, a następnie Anna Jagiellonka.

Jednak dopiero pod koniec XVII wieku na polecenie marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego architekt Tylman van Gameren wzniósł dwa ogrodowe pawilony: Ermitaż i Łaźnię. Później rezydencję od Lubomirskich dzierżawili królowie August II i August III. W 1764 roku właścicielem założenia został ostatni król Rzeczypospolitej, Stanisław August. Do prac związanych z rozbudową i wystrojem posiadłości król zaprosił wielu znakomitych artystów. Nad pracami architektonicznymi czuwał pochodzący z Włoch Dominik Merlini, pierwszy architekt królewski, twórca pałacu Na Wyspie, Białego Domku czy pałacu Myślewickiego. Prace projektowe, głównie dotyczące wnętrz, prowadził na polecenie króla także drezdeńczyk Jan Chrystian Kamsetzer, twórca między innymi projektu Królewskiej Galerii Rzeźby w Starej Oranżerii czy Amfiteatru.

W prace dekoratorskie zaangażowano André Le Bruna, artystę, który przez prawie 30 lat pełnił funkcję pierwszego rzeźbiarza na królewskim dworze, a także Marcello Bacciarellego. Bacciarelli – jeden z najwybitniejszych malarzy epoki klasycyzmu w Polsce, nadworny malarz królewski oraz doradca władcy w kwestiach artystycznych – w 1766 roku na polecenie Stanisława Augusta opracował projekt utworzenia w Warszawie akademii sztuk pięknych, który niestety nie został zrealizowany. Malarnia – pracownia Bacciarellego na Zamku Królewskim w Warszawie – spełniała częściowo funkcję królewskiej akademii. Dekoracje malarskie w Łazienkach wykonywał także Jan Bogumił Plersch, autor dekoracji pałacu Na Wyspie, Białego Domku czy Teatru Królewskiego w Starej Oranżerii.

Rodzi się pałac

W wyniku kilku przebudów, głównie z lat 1784, 1788 i 1792–1793, Łaźnia Lubomirskiego przeobraziła się w pałac Na Wyspie, którego architekturę podziwiać można do dzisiaj. Fasada południowa została przebudowana, według projektu Dominika Merliniego przy udziale André Le Bruna i Jana Chrystiana Kamsetzera, jeszcze w duchu barokowym. Fasada północna z kolei stanowi już przykład klasycyzmu doby stanisławowskiej. Elewacje pałacu i jego wnętrza zdobiły oryginalne rzeźby, powstałe w królewskiej skulptorni, oraz marmurowe kopie antycznych arcydzieł. Na tarasie od strony północnej ustawiono rzeźby walczących gladiatorów, dla których wzorem były antyczne dzieła, takie jak np. Gladiator Borghese. Program ikonograficzny pałacu, powstający w czasie zaangażowania króla w obrady Sejmu Wielkiego i prace nad Konstytucją 3 maja, stanowi odzwierciedlenie programu politycznego Stanisława Augusta. W Sali Balowej przymioty króla – mądrość i siłę – symbolizowały postaci Herkulesa Farnese i Apolla Belwederskiego, wnętrze Sali Salomona zdobiły zaś monumentalne malowidła Bacciarellego, przedstawiające Stanisława Augusta jako biblijnego króla Salomona.

Panteon władców stanowić miała rotunda usytuowana w centrum pałacu. Na polecenie króla znalazły się tu posągi czterech władców Polski (Kazimierza Wielkiego, Zygmunta I, Stefana Batorego, Jana III Sobieskiego) i popiersia trzech cesarzy rzymskich (Tytusa, Trajana, Marka Aureliusza), których Stanisław August cenił najwyżej. Sprawiedliwość, Łaskawość, Odwaga i Roztropność – charakteryzujące ich cnoty – namalowane zostały w tondach przez Marcella Bacciarellego.

Z pomysłem króla

W pałacu eksponowane były najcenniejsze dzieła pochodzące ze zgromadzonej przez króla Królewskiej Kolekcji Obrazów, w tym „Dziewczyna w ramie obrazu" i „Uczony przy pulpicie" Rembrandta van Rijn (obecnie wystawiane w Zamku Królewskim w Warszawie). Stanisław August pragnął przekształcenia swojej letniej rezydencji w willę-muzeum, na wzór Villa Borghese czy Villa Ludovisi. Idea powstania pierwszego publicznego nowoczesnego muzeum w Łazienkach Królewskich została wyrażona przez władcę w jego korespondencji prowadzonej z Marcellem Bacciarellim.

Równolegle z pałacem Na Wyspie powstawały inne obiekty: Biały Domek, pałac Myślewicki, Stara Oranżeria i Amfiteatr. Biały Domek był pierwszym pawilonem na terenie Łazienek wzniesionym od podstaw na zlecenie Stanisława Augusta. We wnętrzu tej klasycystycznej budowli, powstałej w latach 1774–1776 przy Promenadzie Królewskiej, Jan Bogumił Plersch namalował groteskowe dekoracje, stanowiące najwcześniejszy w Polsce przykład dekoracji tego typu. W kameralnych wnętrzach Białego Domku prezentowana jest do dziś Królewska Galeria Grafiki – zespół rycin ilustrujący poemat „Metamorfozy" Owidiusza, wykonany w latach 1767–1771 przez Pierre'a-François Basana oraz Noëla Le Mire'a. Budynek szczęśliwie nie został zniszczony w czasie II wojny światowej i stanowi do dziś oryginalną pamiątkę czasów stanisławowskich.

We wschodniej części ogrodu usytuowano pałac Myślewicki. Pierwotnie miał być on siedzibą Stanisława Augusta, król przeznaczył go jednak dla swojego bratanka, księcia Józefa Poniatowskiego. Pałac do naszych czasów przetrwał w stanie niemal niezmienionym – w jego wnętrzach podziwiać można w większości oryginalną dekorację malarską autorstwa Jana Bogumiła Plerscha i Antoniego Herliczki.

Starą Oranżerię, także zaprojektowaną przez Dominika Merliniego, usytuowano w zachodniej części ogrodu. Budowla ta, oprócz swojej pierwotnej funkcji ogrodu zimowego, pełni również rolę miejsca spotykania się sztuk – to tutaj ulokowano dworski Teatr Królewski oraz Królewską Galerię Rzeźby i Galerię Rzeźby Polskiej.

Na podstawie odkrytych w 2011 roku zachowanych fragmentów malowideł, szczegółowych projektów Jana Chrystiana Kamsetzera oraz inwentarza królewskiego z roku 1795 roku, w latach 2011–2015 odtworzono w Starej Oranżerii Królewską Galerię Rzeźby zgodnie z koncepcją Stanisława Augusta. Dziś w Królewskiej Galerii Rzeźby, na tle fresków przedstawiających iluzjonistyczną architekturę z idyllicznym włoskim pejzażem, można podziwiać kopie najsłynniejszych rzeźb starożytnego świata: Grupę Laokoona, Apolla Belwederskiego, Meleagera, Amazonkę Mattei czy Florę Farnese.

Monarcha nie zobaczył

Amfiteatr widoczny z tarasu pałacu Na Wyspie nawiązuje w swej architekturze do ruin Herculanum i Forum Romanum. W miejscu ziemnego amfiteatru w latach 1790–1793 powstał nowy kamienny amfiteatr, zaprojektowany przez Jana Chrystiana Kamsetzera. Do dziś scenę Amfiteatru ujmują z obu stron rzeźby: Umierający Gladiator i Umierająca Kleopatra. Attykę Amfiteatru pierwotnie zwieńczono posągami 16 dramaturgów, wykonanymi przez Tommasa Righiego według wzorów ustalonych przez króla i André Le Bruna. W 1922 roku zniszczone rzeźby zostały zastąpione przez osiem rzeźb autorstwa Jana Biernackiego.

Stanisławowi Augustowi nie dane było zobaczyć ostatecznego efektu rozpoczętej przez siebie przebudowy Łazienek, opuścił Polskę w 1795 roku, jeszcze przed zakończeniem prac w Rotundzie pałacu Na Wyspie. Dla Stanisława Augusta sztuki piękne stanowiły część reformatorskiego programu, łączącego w sobie kwestie polityczne, społeczne i gospodarcze. Także prace prowadzone w Łazienkach, zwłaszcza te związane z ustanowieniem pierwszego publicznego muzeum, doskonale ilustrują dążenie Stanisława Augusta do budowania świadomości narodowej i naprawy Rzeczypospolitej. Do dzisiaj Łazienki Królewskie stanowią niezwykłe odzwierciedlenie utopijnej wizji władcy o „republice marzeń" i są wybitnym świadectwem europejskiego oświecenia.

Carskie dziedzictwo

Od 1817 roku, po sprzedaniu posiadłości przez spadkobierców króla, Łazienki stały się siedzibą rodziny carskiej Romanowów i nadal zmieniały swoje oblicze. Z tego okresu do dziś zachowały się Ogród Romantyczny z Belwederem, Wodozbiór, Świątynia Sybilli, Świątynia Egipska czy Nowa Oranżeria, gdzie dziś mieści się znana restauracja Belvedere.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Łazienki pozostały w centrum życia politycznego i kulturalnego, jako reprezentacyjna siedziba władz państwowych. Pałac Na Wyspie, częściowo zniszczony przez okupantów w 1944 roku, udostępniono ponownie publiczności po odnowieniu w 1960 roku – do dziś pozostaje on otwarty dla wszystkich tych, którzy pragną obcować ze sztuką i zapoznać się z dziedzictwem ostatniego króla Polski i kulturą oświecenia.